Prawidłowości w rozwoju ruchowym dziecka.
Podczas pracy z wadami postawy u dzieci, często spotykam się z pytaniami ze strony rodziców dlaczego i skąd biorą się problemy z postawą ciała w tak młodym wieku. Rodzice dziwią się, że przecież ich pociecha ma zaledwie kilka lat, nie siedzi godzinami za biurkiem w pracy, nie miała nigdy żadnych złamań czy innych urazów. Skąd więc wady postawy u dzieci?
Niestety wciąż jeszcze mało z nas uświadamia sobie jak ważny jest prawidłowy rozwój fizyczny dziecka od urodzenia, aż do pełnej dojrzałości, jak istotne są poszczególne etapy rozwoju i kolejność ich następowania. Rodzice powinni być świadomi, że to co robią ma ogromne znaczenie dla dziecka. Najważniejsza jest obserwacja poszczególnych etapów rozwoju malucha i nie należy przyspieszać osiągania pozycji pionowej. Dziecko powinno samo próbować tak długo, aż jego ciało będzie gotowe na kolejne kroki. Rozwój ruchowy dziecka odbywa się według zakodowanego wzorca ruchowego i przebiega bez nauki i ćwiczeń, dziecko samo zdobywa kolejne etapy poprzez własną chęć poznawania świata i kontaktu z otoczeniem. To jest ten motor, który napędza nas wszystkich J. Przyśpieszanie tych etapów rozwoju może mieć negatywne znaczenie dla dziecka w jego dorosłym życiu, co może się wyrażać w formie wad postawy. Dlatego przedwczesne sadzanie dziecka czy trzymanie za ręce podczas pierwszych kroków nie jest prawidłowe.
Dla poprawnego rozwoju dziecka ważne jest podłoże tj. materac na jakim śpi i spędza czas w interakcji z otoczeniem. Materac nie może być za miękki, a nawet lepiej gdy jest trochę twardszy ze względu na możliwość łatwiejszej zmiany pozycji. Na miękkim materacu ciało dziecka się zapada i nie ma możliwości swobodnego poruszania główki czy próby obracania się.
Co może budzić nasz niepokój (do 6 mż.):
Co może budzić nasz niepokój (6-12 mż):
Okres noworodkowy trwa do 28 dnia życia, jest to okres dużych zmian zarówno dla rodziców jak i dla dziecka, jest to czas adaptacji do nowego środowiska. Następują wtedy duże zmiany w układach i narządach noworodka. Ze względu na dominację mięśni zginaczy, dziecko przyjmuje pozycję skuloną, jego kręgosłup ma kształt litery C, nóżki są odwiedzione, zrotowane na zewnątrz oraz zgięte w stawach kolanowych i biodrowych.
Okres niemowlęcy trwający do pierwszego roku życia jest to czas, w którym dziecko przygotowuje się do przyjęcia postawy wyprostnej. Do około 6 mż. kształtuje się lordoza szyjna, dziecko unosi głowę, kończyny dolne prostują się w leżeniu przodem, kifoza piersiowa ulega zmniejszeniu. Dzięki opieraniu się na rękach, głowa ustawia się pionowo.
Pod koniec 4 mż. w pozycji leżenia na plecach dziecko zaczyna sięgać po przedmioty i chwyta swoje stopy. W leżeniu na plecach gdy stopy dotykają się podeszwami ustawione są w supinacji (wyjaśnienie terminu na końcu artykułu), ruchy palcami stóp przypominające chwytanie, wzmacniają mięśnie odpowiedzialne za łuki stopy. Dziecko chwytając stopy rączkami i wkładając je do buzi zaczyna kształtować prawidłowy kształt stawów biodrowych oraz pełen ich zakres, co wpływa również na prawidłowe wysklepienie łuków stopy. Zanim mały człowiek stanie na własnych stopach i przyjmie pozycję podporową kształtuje sam sobie funkcję chwytną stóp.
Okres 6-12 mż. to okres, w którym dziecko rozpoczyna raczkowanie i samodzielne siedzenie. W tym czasie kształtuje się dalej lordoza szyjna, zaczyna również kształtować się lordoza lędźwiowa. Ze względu na powolne próby przyjmowania przez dziecko pozycji pionowej, pogorszeniu ulega kifoza piersiowa.
W wyniku tego narządy wewnętrzne przemieszczają się, dlatego brzuszek malucha się uwypukla.
W okresie 6/7 mż. dziecka potrafi chwycić i utrzymać przedmioty stopami. Umiejętność obracania się na boki pojawia się w momencie gdy dziecko potrafi utrzymać ręce i nogi przed sobą. Półroczne maluchy potrafią przetaczać się z leżenia tyłem do leżenia przodem. Dziecko zaczyna układać się bokiem na jednym z barków z głową uniesioną, wyprostowaną dolną nogą i zgiętą górną w stawie biodrowym. Takie ustawienie nóg pozwala na wstępne przygotowanie do chodu, górna nóżka ustawiona jest w biodrze w rotacji zewnętrznej, odwiedziona i zgięta, kolano w zgięciu a stopa w supinacji, zupełnie jak podczas chodu. Dziecko ćwiczy nawyki zanim zacznie obciążać stopy.
Wymuszanie siadania u 5 miesięcznego dziecka jest niewłaściwe i prowadzi do zaburzeń postawy, w konsekwencji do przeciążeń w przyszłości. Dziecko zaczyna samodzielnie siadać gdy jego układ ruchu jest na to gotowy. Na przełomie 2/3 kwartału życia pozycja boczna staje się wzorcem postawy, jeśli dziecko nie jest przedwcześnie sadzane. Dziecko leży na boku z podpartym łokciem, dolną nogą wyprostowaną a drugą zgiętą przed sobą, wolną ręką bawi się zabawkami przed sobą. Jeśli dziecko w tej pozycji zacznie stawiać stopę na podłożu, niejako się na niej opierać, to jest to pierwsze statyczne obciążenie stropy przygotowujące do wyprostowanego chodu. Jest to niezmiernie ważne dla prawidłowego kształtowania się luków stopy oraz przyjęcia pozycji stojącej.
W tym momencie funkcja chwytna stóp zaczyna zanikać, a rozwija się funkcja podporowa.
Dziecko rozpoczyna pełzanie około 7-9 mż. poprzez wyciąganie łokcia bokiem do 
przodu jednocześnie odpychając się nogą przeciwną. Przez pierwsze 8 m-cy dziecko opanowuje wszystkie ważne wzorce ruchowe niezbędne do wyprostowania się. Przyjęcie pozycji czworaczej i raczkowanie daje możliwości dalszego dźwigania ciała w górę.
Maluch rozpoczynając raczkowanie unosi się na rękach, podnosi klatkę piersiową, zaczyna prostować staw biodrowy wraz ze zgięciem podeszwowym i supinacją stopy. Podczas raczkowania dziecko zaczyna jedną stopę odstawiać do boku w odwiedzeniu, kształtując dalsze zgięcie stopy. Wszystkie te elementy są ważne dla przyjęcia pozycji stojącej i dalszego kształtowania się sklepienia stóp. Naturalne dla dziecka staje się podciąganie ciała do pozycji siedzącej , co ma miejsce około 8 mż.
Dziecko pod koniec 1 rż. siada już samodzielnie. Zaczyna podnosić się do pozycji stojącej, a stawanie na palcach stanowi dla stopy najlepszy trening gdyż wzmacnia mięśnie, które są odpowiedzialne za wysklepienie stopy. Pierwsze kroki malucha przypadają na około 12 miesiąc i zazwyczaj są to kroki stawiane do boku. Dziecko przytrzymuje się przedmiotów dostępnych w swoim otoczeniu. Podczas takiego poruszania się stopa staje się bardziej zrównoważona i doświadcza naprzemiennego obciążenia. Chodzenie bokiem i raczkowanie przygotowuje stopy do swobodnego, prawidłowego chodu. Jest to najlepszy trening równowagi i naprzemiennego obciążenia stóp, stanowi również najlepszą formą ochrony stóp przed wadliwym jej obciążaniem i przeciążeniami.
Dzieci, które zaczynają swoją przygodę z chodzeniem nie powinny być przytrzymywane za ręce, lecz samodzielnie powinny przechodzić przez te etapy, ćwicząc je zanim zaczną swobodnie stać i robić pierwsze kroki. W momencie wykonywania pierwszych kroków, łuki stopy są już na tyle stabilne by móc przenieść ciężar maluszka. Około 15 mż. dziecko wchodzi po schodach na czworakach, potem zaczyna to robić krokiem dostawnym przytrzymując się dostępnych elementów.
Postawę kucną dziecko zaczyna przyjmować kiedy potrafi swobodnie chodzić. Gdy zaczyna się bawić w tej pozycji to oznacza że jego stawy są swobodne i rozwijają się prawidłowo.
Do 2 rż. dziecko powinno mieć kolana szpotawe jest to ich naturalne ustawienie, związane z fizjologicznym wzorcem ruchowym, który z czasem przekształca się w miarę opanowywania umiejętności chodzenia. U 2-letniego dziecka nogi prostują się, a następnie między 2-4 rż. zaczyna rozwijać się fizjologiczna koślawość kolan. W okolicy 3 rż. około 65% dzieci ma stwierdzoną koślawość, która zaczyna zanikać wraz z wiekiem, aż do osiągnięcia wieku szkolnego. Dziecko rozpoczynając naukę chodzenia, porusza się na szerokich nogach, jego kroki są szybkie – wszystko po to by utrzymać równowagę. Nie jest ono jeszcze w stanie przetaczać stopy od piety do palców, a pod stopą występuję coś na kształt poduszeczki tłuszczowej, która pomaga zredukować obciążenia stopy. Ta podściółka tłuszczowa zanika między 4 a 5 rż. W tym okresie występuje rzekome płaskostopie i nie jest widoczny żaden z łuków stopy.
Co może budzić nasz niepokój (3-5 rż.):
Najlepszą formą ćwiczenia stóp dziecka jest chodzenie boso. Miedzy 3-5 rż. następuję spowolnienie wzrostu, wówczas w postawie ciała można zaobserwować dominacje zaokrąglenia kifozy piersiowej, lordoza szyjna stabilizuje się a lędźwiowa powiększa. Barki dziecka obniżają się i łopatki są mniej odstające, powoli zmniejsza się uwypuklenie brzuszka. Nogi dziecka jeszcze znacznie odróżniają się od nóg dorosłej osoby, dopiero przyjęcie wyprostowanej postawy ciała pozwala na zmianę kształtu nóg i wpływa pozytywnie na prawidłowy wzrost chrząstki wzrostowej kości i adaptację zmian w stawach kończyn dolnych. Jak wspomniałem, dziecko najpierw chodzi na szerokich nogach w ustawieniu szpotawym kolan przechodząc następnie do koślawości a w efekcie uzyskuje prawidłowo ustawione stawy kolanowe. Dlatego też stosowanie w tym okresie życia wkładek ortopedycznych nie ma większego sensu, chyba że lekarz lub fizjoterapeuta zauważy nieprawidłowości, które nie są fizjologicznym następstwem poprawnego rozwoju dziecka.
Koślawość kolan u dzieci 3-4 letnich idzie w parze ze stopami płaskokoślawymi, kolana dotykają się, a odległość miedzy kostkami przyśrodkowymi stóp może sięgnąć nawet 7 cm. W tym wieku zauważalna jest również duża rotacja wewnętrzna w stawach biodrowych, dlatego część dzieci ma kolana skierowane do wewnątrz. Chłopcy wykazują nieco mniejsze skłonności do rotacji niż dziewczynki. U chłopców już w wieku 4 lat zaczyna się ona znacznie zmniejszać u dziewczynek nieco później około 5 rż.
Po 6 rż. kolana są już wyprostowane a koślawość pięty powinna być już jak u osoby dorosłej (pochylnia do środka około 5 stopni), podczas stania kolana i kostki stykają się ze sobą. Jeśli w tym okresie odległość miedzy kostkami stóp przy złączonych kolanach jest większa niż 5 cm możemy uznać to już za nieprawidłowość. Po 6 rż. uwypuklenie brzuszka, zaokrąglenie pleców, wysunięcie głowy i barków do przodu powinno być nieznaczne. W 7 rż. dziecko opanowuje wzorzec chodu zbliżony do dorosłego, łuk przyśrodkowy stopy jest uniesiony a koślawość kolan zanika.
Okres szkolny 7-10 rż. to pierwszy okres krytyczny dla kształtowania postawy dziecka ze względu na zmiany trybu życia związane z nauką. Klatka piersiowa w tym czasie nieco się spłaszcza, kręgosłup piersiowy zaokrągla przez co wysunięcie barków staje się wyraźniejsze. Następuje szybki rozwój kończyn dolnych ich rozmiar zaczyna przekraczać 50% wysokości ciała, kolejno zaczyna maleć tempo wzrostu wysokości ciała, ze względu na rozwój kości i układu mięśniowego masa ciała zwiększa się Trudno jest przywrócić prawidłową postawę dzieciom między 7-10 rż. ale bardzo ważne jest by podjąć tą próbę jeszcze przed rozpoczęciem okresu dojrzewania.
Kolejnym krytycznym momentem rozwoju jest wiek między 11-14 rż. spowodowany skokiem dojrzewania. Okres ten cechuje większa wiotkość tkankowa przez co plecy są bardziej zaokrąglone. Głowa i barki stają się wysunięte do przodu, brzuch ponownie się uwypukla, następuję wzrost kości kończyn górnych oraz spowolnienie rozwoju układu mięśniowego. W tym czasie uwidacznia się znaczna lordoza lędźwiowa. Zmianom i częstym zaburzeniom podlega układ nerwowo-psychiczny, co wywiera wpływ na kształtowanie się kręgosłupa i całej postawy.
Okres młodzieńczy u dziewczynek przypada między 15-18 rż. natomiast u chłopców między 17-20. Zakres krzywizn kręgosłupa ulega złagodzeniu, tempo wzrostu maleje i ustaje, następuję wzrost siły mięśniowej a postawa przyjmuje ostateczną formę. Stopa kończy swój rozwój w 18rż., kręgosłup w 20 rż. Najlepszy okres do utrzymania prawidłowej postawy przypada na 25-30 rż.
Powyższa analiza rozwoju i prawidłowości, które powinny występować w określonym momencie jest niezwykle ważna dla naszych dzieci. Dlatego dobrze jest znać te etapy i wiedzieć na co należy zwrócić większą uwagę. To w jaki sposób rozwijają się dzieci od najmłodszych lat jest niezwykle ważne i nie należy przyśpieszać kolejnych etapów – dziecko osiąga kolejne poziomy samodzielnie, wtedy gdy jego ciało jest na to gotowe. Musimy pozwolić mu na popełnianie błędów i naukę. Każda próba to ćwiczenie, każdy upadek malucha pozwala na zmianę strategii, wszystko po to by osiągnąć cel – pozycję pionową. Bardzo ważne jest by stale mieć kontakt z lekarzem lub fizjoterapeutą pracującym z takimi maluchami, który będzie monitorował nieprawidłowości rozwoju od pierwszych tygodni życia. Warto zwracać uwagę na postawę ciała i podejmować pracę tak, by utrzymywać ją w możliwie jak najlepszym stanie w przełomowych okresach życia dziecka.
Najtrudniejszym okresem do pracy z wadami postawy u dzieci jest 7-10 rż. jednak bardzo istotne jest osiągnięcie możliwie najlepszej postawy ciała nim dojdzie do okresu dojrzewania. Integracja strukturalna jest dobrą formą uzyskania prawidłowej postawy zarówno w tym okresie jak również po jego zakończeniu.
Odpowiedz na pytanie zadane na początku artykułu nie jest taka prosta. Możliwe, że w którymś momencie rozwoju dochodzi do jakiegoś zaburzenia, które może wynikać z nieświadomej ingerencji rodzica, zbyt małej wiedzy lub pominięcia bądź skrócenia przez malucha jakiegoś etapu rozwoju. W ten sposób nieprawidłowo mogły wykształcić się łuki stóp i kolana a przez to cała postawa ciała również nie wykształca się prawidłowo. Mimo to, młody człowiek jest na tyle elastyczny, że praca w integracji strukturalnej przynosi zadowalające efekty, często nawet lepsze niż u dorosłych pacjentów. Z własnego doświadczenia mogę powiedzieć, że czasem kilka spotkań wystarcza by dziecko przybrało postawę prawidłową.
Zachęcam do zapoznania się z moimi poprzednimi artykułami na temat odczytywania prawidłowości postawy, które pomogą w analizie ciała dzieci i dorosłych. W razie pytań proszę o kontakt.
Wnioski:
Słowniczek niektórych terminów:
